Η ιστορία της κεντρικής πλατείας της πόλης μας συνδέεται μ’ εκείνη τον ναού της Μεταμορφώσεως. ‘Ενα μικρό εξωκλήσι για πρώτη φορά εμφανίζεται σε κάποιο τοπογραφικό χάρτη τον 1862 ανάμεσα στα τελευταία λιόδεντρα τον μεγάλου δυτι­κού Ελαιώνα της Αττικής. Θα πρέπει να ήταν το πρώτο κτίσμα τοι έγινε στην περιοχή τον Μοσχάτού. Στα 1875/’77 ο τοπο­γράφος Kaupert σχεδιάζει το εξωκλήσι ανάμεσα σε δέντρα και αμπέλια μ ένα μικρό κελί (δωμάτιο) στο πίσω μέρος.

Στα 1915 μαθαίνουμε ότι ο μικρός ναός είχε στην κατοχή του το γύρω χώρο. Από τότε μπορούμε να πούμε ότι ξεκινάει η ιστορία της πλατείας πού ήταν καλυμμένη με δεκατέσσερα λιό­δεντρα κι εβδομήντα άλλα διάφορα δέντρα, όπως λεύκες, πιπε­ριές, ακακίες, φοίνικες κ.ά. Σε σημείο της πλατείας, που θα μπορούσε να εντοπιστεί εκεί πού τώρα ορθώνεται «ο πύργος της δυσοσμίας» – μνήμη θλιβερών εποχών – υπήρχε «αρτεσιανό φρέαρ» με χάλκινη αντλία για να ξεδιψάνε οι Μοσχατιώτες. Σε κάποιο άλλο σημείο εκεί κοντά, άγνωστο σ’ εμάς, σωζόταν εκτεθειμένη «παλαιά πέτρα» μήκους 27,0 μ., κατάλοιπο της αρχαίας ζωής τον τόπου. Πίσω από το εξωκλήσι υπήρχαν τέσ­σερα κελιά σκεπασμένα με κεραμίδια. ‘Ενα «μαγαζί» με υπό­στεγο βρισκόταν απέναντι από την πόρτα του μικρού ναού. Σε κάποιο σημείο της πλατείας μια ξύλινη κατασκευή βαστούσε την καμπάνα τον μικρού ναού που ζύγιζε 55 οκάδες.

Μέσα στα 1917 φαίνεται ότι ξεράθηκαν αρκετά δέντρα της πλατείας και το εκκλησιαστικό συμβούλιο ζήτησε από κρατική υπηρεσία δεκαπέντε πιπεριές, έξι μουριές, πέντε νεραντζιές και δέκα λεύκες για την αντικατάστασή τους. Το Μοσχάτο τώρα αρχίζει ν’ αποκτά τη μορφή συνοικισμού κι έτσι την επό­μενη χρονιά το ίδιο συμβούλιο – η μοναδική οργανωμένη αρχή στο παλιό Μοσχάτο – κάνει προσπάθειες για ανέγερση σχολεί­ου στον περίβολο του ναού και για διορισμό δασκάλου του θα διενεργούσε εγγραφές σε κελί του ναού, όπως και παλιότερα.

Το πρόβλημα όμως του σχολείου ήταν μεγάλο σε μια δύσκο­λη εποχή με ανύπαρκτες οικονομικές δυνατότητες. ‘Ετσι προ­τείνεται η κατασκευή υπαίθριου (!) δημοτικού σχολείου που θα λειτουργούσε κάτω από ένα υπόστεγο στον κήπο της εκκλη­σιάς. Στο μεταξύ γίνεται προσπάθεια από το συμβούλιο του ναού να χρησιμοποιηθούν για αίθουσες σχολείου τα μικρά κελιά, αφού γίνει έξωση των προσφύγων που τα είχαν καταλά­βει, με το αιτιολογικό ότι οι ένοικοι έπαιρναν τακτικά χρήματα από συζύγους τους που εργάζονταν στην Αμερική.

“Ενα χαρακτηριστικό επεισόδιο που σχετίζεται με την πλα­τεία σημειώνεται στα 1919. Ο οινοπώλης Αντώνης Λαζάρου, που είχε νοικιασμένο μαγαζί απέναντι από την εκκλησιά, τοποθέτησε τραπεζάκια στη δεντροφυτεμένη πλατεία. Οι γλε­ντζέδες όμως και τα μικρά παιδιά τους κατέστρεφαν τα δέντρα, γι’ αυτό και το συμβούλιο του ναού απευθύνθηκε στο αστυνο­μικό τμήμα, που βρισκόταν τότε στη Θέση «Παράγκες», σε σημείο της οδού Πειραιώς προς την Αθήνα.

‘Ενα ξύλινο υπόστεγο που κατασκευάστηκε στην πλατεία για να εξυπηρετήσει τις διδακτικές ανάγκες του συνοικισμού θεωρήθηκε για κλιματολογικούς λόγους τελείως άχρηστο, και γι’ αυτό ο ναός πρόσφερε μέρος τον κήπου για να χτιστεί το σχολείο. Τα μαθήματα στο μεταξύ συνεχίζονταν σε στενό χωρο και υγρό κελί της εκκλησίας, όπου οι συνωστισμένοι μαθητές έφθειραν την υγεία τους.

Στα 1922 η πλατεία διαθέτει δεκατέσσερα λιόδεντρα, πέντε μεγάλα κυπαρίσσια, λεύκες, φοίνικες, αχακίες κ.ά., ενώ γινό­ταν προσπάθεια να εμπλουτιστεί και με άλλα εξήντα δέντρα. Πρώτη φορά τώρα έχουμε πληροφορίες και για τη δεντροστοι­χία που αναπτύχθηκε μπροστά στην πλατεία. Την ίδια χρονιά λειτουργούσε στο Μοσχάτο και αστυνομικό τμήμα που στεγα­ζόταν προσωρινά απέναντι από το ναό σε κελί που προσφέρ­θηκε χωρίς ενοίκιο από το εκκλησιαστικό συμβούλιο.

Στα 1927 ήταν ήδη έτοιμο το νέο διδακτήριο του Μοσχάτου που κατασκευάστηκε περίπου εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το συντριβάνι της σύγχρονης πλατείας. Το σχολείο εκείνο διέθετε δύο τμήματα: αρρένων με δάσκαλο τον Ιωάννη Παπαχριστο­φιλου και Θηλέων με δασκάλα τη Μαρία Μιχαλοδημητράκη – Κομματά.

Η πλατεία της Μεταμορφώσεως ζούσε κάθε χρόνο όμορφες στιγμές τόσο στο γνωστό παραδοσιακό πανηγύρι του Μοσχά­του, όσο και σε γιορτές που διοργάνωναν διάφοροι επαγγελ­ματικοί σύλλογοι σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής, τιμώ­ντας τον προστάτη τους άγιο στο εξοχικό και ήσυχο τότε προά­στιο μας.